Iltizam usulü nedir idare hukuku ?

Giriş: Filozofun Bakışıyla “İltizam” Kavramına Yaklaşmak

Filozofun dünyasında kavramlar yalnızca tanımlanmaz, sorgulanır. “İltizam usulü” denildiğinde, hukuk öğrencisinin zihninde teknik bir idare hukuku terimi belirir; ama filozof için burada çok daha derin bir mesele gizlidir: bir şeyi üstlenmek, bir yükümlülüğe talip olmak, başkasının hakkını kendi çıkarına dönüştürmek.

Bu yazı, “İltizam usulü nedir idare hukuku?” sorusunu salt hukuki bir tanım olarak değil, etik, epistemolojik ve ontolojik yönleriyle tartışan bir düşünsel metindir. Çünkü her “usul”, bir zihniyetin, bir iktidar anlayışının ve bir toplumsal düzenin tezahürüdür.

—

İltizam Usulünün Tarihsel ve Hukuki Temeli

İltizam, kelime olarak “yüklenmek” anlamına gelir. Osmanlı döneminde, devlet gelirlerinin —özellikle vergilerin— belirli kişiler (mültezimler) tarafından toplanması için uygulanan bir yöntemdi.

İdare hukuku açısından iltizam usulü, kamu hizmetinin veya gelir toplama görevinin bir özel kişiye belirli bir bedel karşılığında devredilmesi anlamına gelir.

Devlet, bu usulde geliri önceden belirli bir bedel üzerinden satar, özel kişi (mültezim) ise bu geliri toplamakla yükümlüdür. Mültezim daha fazla gelir elde ederse bu kâr kendisine kalır; az elde ederse zararını üstlenir.

Bu sistem, devletin idari kapasitesinin sınırlı olduğu dönemlerde mali etkinliği artırma aracıydı. Ama aynı zamanda, iktidarın “devretme” biçimlerinden biridir — ve her devir, bir güç, etik ve bilgi sorunu taşır.

—

Etik Perspektif: Adaletin Devredilmezliği

Etik açıdan iltizam usulü, derin bir soruyu gündeme getirir: Kamu yararına ait bir görev, bireysel çıkarın aracına dönüşebilir mi?

Devletin bir vatandaşına “bu vergiyi sen topla” demesi, toplumsal adaletin tarafsızlığını zedeler mi?

İltizamın etik ikilemi, “adil olanla faydalı olan” arasındaki gerilimde gizlidir. Devlet için faydalıdır, çünkü gelir garanti altına alınır. Fakat halk için her zaman adil değildir, çünkü mültezim, kâr güdüsüyle adaleti ikinci plana atabilir. Bu noktada etik sorumluluk devredilebilir mi? Bir filozof için cevabı açıktır: Sorumluluk devredilmez; sadece görünüşü devredilir.

—

Epistemolojik Perspektif: Bilginin Tekelleşmesi

İltizam sisteminde bilgi, adeta iktidarın gizli sermayesi hâline gelir. Mültezim, topladığı verginin miktarını, köylünün gücünü, tarlanın verimini en iyi bilendir. Devlet, bilgiyi mültezimin aracılığıyla edinir — yani bilginin kaynağı artık doğrudan halk değil, aracıdır.

Epistemolojik açıdan bu durum bir “bilgi tekelleşmesi” yaratır. Devlet, kendi bilgisine doğrudan ulaşamadığında, kararlarını eksik veya manipüle edilmiş veriler üzerinden verir.

Bu bize şu soruyu düşündürür: Bir yönetim sistemi, bilgiyi doğrudan halktan mı almalı, yoksa aracı eliyle mi öğrenmeli? Bilgi aracılarının çoğaldığı yerde hakikat seyrelir.

—

Ontolojik Perspektif: Devlet, Birey ve Mülkiyet İlişkisi

Ontolojik düzlemde iltizam, “varlık”ın yeniden tanımlanmasıdır. Devlet, kendi varlığının bir parçasını —vergi toplama gücünü— bireye devreder. Artık birey, bir süreliğine devletin bir uzvuna dönüşür.

Bu dönüşüm, klasik ontoloji açısından “öz ve biçim” arasındaki ilişkiyi hatırlatır: Devlet özdür; mültezim biçimdir. Ama biçim, özü temsil ederken, özün doğasını da değiştirebilir.

İltizamın bu ontolojik boyutu günümüz kamu-özel ortaklıklarında da görünür: bir hizmeti devrettiğinizde, yalnızca görev değil, “varlık” da dönüşür. Bu nedenle iltizam usulü sadece mali değil, varlıksal bir paylaşım biçimidir.

—

Modern Bağlamda İltizamın Yankıları

Bugün iltizam sistemi tarihsel bir kavram gibi görünse de, çağdaş kamu yönetiminde farklı formlarda yaşamaya devam eder:

– Kamu-özel ortaklıkları

– İmtiyaz sözleşmeleri

– Hizmet alımı ve taşeronluk sistemleri

Her biri, aynı sorunun farklı yüzleridir: Devletin görevini kim üstlenir ve bunun sınırı nedir?

Günümüz devletlerinde etik dengeyi koruyabilmek için denetim mekanizmaları, bilgi şeffaflığı ve vatandaş katılımı şarttır. Ancak kapitalist sistem içinde kârın hâkimiyeti, etik dengeleri çoğu kez sarsar.

—

Sonuç: Felsefi Bir Değerlendirme

İltizam usulü, idare hukukunda teknik bir “usul” olmanın ötesinde, insanın iktidarla kurduğu ilişkinin aynasıdır.

Bir yanda devletin otoritesi, diğer yanda bireyin çıkarı; arada etik sorumluluk, bilgi dengesi ve varlık paylaşımı.

Bu bağlamda şu sorular kaçınılmazdır:

– Devlet, adaleti mali verimlilik uğruna ne kadar devredebilir?

– Bilgiye aracılar üzerinden ulaşan bir iktidar, halkın gerçek ihtiyaçlarını bilebilir mi?

– Sorumluluk devri, varlık devri midir?

Filozof, tüm bu soruların arasında şu temel gerçeği hatırlatır: Bir sistemin etik gücü, devrettiği değil, koruduğu sorumluluklarla ölçülür.

—

Bu yazı, “İltizam usulü nedir idare hukuku” sorusunu sadece tarihsel değil, felsefi, etik ve ontolojik derinliğiyle ele aldı. Çünkü her idari usul, yalnızca bir yönetim aracı değil; aynı zamanda insanın güç, bilgi ve adaletle kurduğu ilişkinin aynasıdır.